Το δωδεκαήμερο στην Αθανάτη (Μέρος Β').

Μιας και κοντεύει να 'ρθεί η Πρωτοχρονιά, καλό είναι να συνεχίσουμε την περιγραφή των εθίμων του Δωδεκαήμερου στη Μελίβοια, για να τα θυμηθούν οι παλιότεροι και να τα μάθουν οι νεότεροι. Στα προηγούμενα αναφερθήκαμε στα έθιμα μέχρι και τα Χριστούγεννα. Εδώ θα περιγράψουμε αυτά που γίνονταν την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και ανήμερα. Πρέπει να σημειώσουμε ότι κάποια απ' αυτά διασώζονται και σήμερα, ενώ τα περισσότερα χάθηκαν στο πέρασμα των χρόνων.


Παραμονή Πρωτοχρονιάς.

Τα κάλαντα.

    Όπως και την παραμονή των Χριστουγέννων, έτσι και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, τα παιδιά (=αγόρια) "έπαιζαν τον αγιο-Βασίλη", τραγουδούσαν, δηλαδή, τα κάλαντα, γυρνώντας στα σπίτια του χωριού. Τα "κέρδη" πάλι πιο πολλά σε "είδος", καρύδια, σύκα, μήλα και λιγότερα σε χρήμα. Τα λίγα χρήματα, όμως, είχαν ιδιαίτερη αξία αυτή τη μέρα, αφού αργότερα θα δούμε ότι χρησιμοποιούνταν σε ένα άλλο έθιμο-παιχνίδι. 

    Το τραγούδι που τραγουδιόταν ήταν το γνωστό:

"Άγιος Βασίλης έρχεται και δε μας καταδέχεται 

από την Καισαρεία, συ 'σ' αρχόντισσα Κυρία.

Βαστάει εικόνα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι

δες και 'με, δες κι εμέ το παληκάρι..." 

Τα τυχερά παιχνίδια.

    Το βράδυ της παραμονής τα καφενεία είχαν την τιμητική τους. Οι άντρες του χωριού μαζεύονταν από το δειλινό και στρώνονταν στα τραπέζια για να τιμήσουν το έθιμο: χαρτοπαιξία μέχρι αργά τη νύχτα. Πολλούς οι αλλαγή του χρόνου τους έβρισκε στο καφενείο και αρκετοί περνούσαν και το πρωινό της Πρωτοχρονιάς στο τραπέζι, σε μια προσπάθεια να φύγουν έχοντας "καζαντίσει" (=κερδίσει) χρήματα, έστω και λίγα, κάτι που ερμηνεύεται ως τύχη για όλη την νέα χρονιά.

Στο καφενείο του Γάλλου, ένα πρωινό του 1972. Φωτογράφος ο Πασχάλης Ηλιούδης. Στο βάθος ο Βάιος Μπεϊνάς. (Προσφορά Αθαν. Μπεϊνάς).

    Πρωταγωνιστές όχι τόσο οι καθημερινοί θαμώνες των καφενείων, όπως κανείς θα περίμενε, αλλά πρόσωπα που "φανερώνονταν" στα καφενεία μόνο αυτή τη μέρα. Νοικοκυραίοι που έβγαιναν έξω αυτή τη μέρα και "ξεσάλωναν! Μάλιστα, οι σπάνιες εμφανίσεις στην πιάτσα τους λες και τους είχαν φορτώσει με περίσσια "εύνοια" (=τύχη) στο ζάρι και στο "φύλλο", που το πρωί αποχωρούσαν ευτυχείς για την τύχη τους, αλλά και "φορτωμένοι" (φορτωμένος = ο έχων πολλά χρήματα επάνω του, συνήθως όχι από νόμιμες δραστηριότητες), κατά την έκφραση που συχνά ακούγεται αυτή τη μέρα.

Χαρακτηριστικό σκηνικό της παραμονής της Πρωτοχρονιάς.

    Τα παιχνίδια παλιότερα πιο "αγνά": Πάρτα-Όλα, Ξερή, Κολτσίνα, Καρβούνης, Πρέφα, Πλακάκια, Εικοσιένα, Τριανταένα και όσο φτάνουμε στις μέρες μας, πιο "άγρια": Μπαλατιέρος, Θανάσης, Πόκα, Ζάρια κ.α.. Τις τελευταίες δεκαετίες δε, εισέβαλε και η συνήθεια της πράσινης τσόχας, ενώ η Μελίβοια ήταν για κάποια χρόνια και "κέντρο", που προσέλκυε όσους αρέσκονταν στη χαρτοπαιξία και στα ζάρια και από άλλες περιοχές της Ελλάδας, αφού τότε δεν υπήρχαν "καζίνο".
    Μάλιστα, είχαν λειτουργήσει και κατάλληλα διαμορφωμένοι χώροι, εν είδει λέσχης, ενώ έχουν συμβεί αυτές τις μέρες πολλά περιστατικά, άλλες φορές σοβαρά και άλλες φορές ευτράπελα, που είναι εκτός των σκοπών αυτού του άρθρου, αλλά έχουν προσδώσει μυθικές διαστάσεις σε πρόσωπα-πρωταγωνιστές αλλά και μία "μυρωδιά" θρύλου στη Μελίβοια.

Ο καθένας ονειρεύεται τέτοιες ζαριές.

    Σε μια "διασταλτική" ερμηνεία του εθίμου, η χαρτοπαιξία άρχιζε μερικές χρονιές, αρκετά νωρίτερα από την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και συνεχίζονταν πολλές βδομάδες μετά, με την δικαιολογία "παίζουμε για τον αγιο-Βασίλη". Έτσι, όπως αναφέραμε και πριν, λίγο πολύ όλοι οι Μελιβοιώτες έχουμε τιμήσει το έθιμο, ενώ έχουν κατά καιρούς "παιχθεί" πολλά χρήματα και χάθηκαν και κερδήθηκαν περιουσίες στην κυριολεξία. Βέβαια, σε τέτοια "παιχνίδια" γίνονται και πολλές "ζαβολιές", άλλοτε μικρές και άλλοτε με πολύ σοβαρότερες διαστάσεις. 

Ο φίτσιος και άλλα "παιχνίδια". 


    Τα όσα αναφέρθηκαν δεν άφηναν ασυγκίνητους και τους πιτσιρικάδες. Έτσι, μετά τα κάλαντα, οι καλαντάρηδες "τιμούσαν" το έθιμο. Όχι, βέβαια, με χαρτιά και ζάρια! Αυτά ήρθαν αργότερα. Ο φίτσιος "έλυνε τις διαφορές". Από παλιά, λοιπόν, οι εισπράξεις από τον "αγιο-Βασίλη" γίνονταν αντικείμενο "διακύβευσης". Μαζεύονταν, λοιπόν, η πιτσιρικαρία παρέες-παρέες και έπαιζαν το φίτσιο. Σε "κέρδος", όμως, δηλαδή, με χρήματα σαν έπαθλο για τους νικητές.

Νεαροί Μελιβοιώτες. (Προσφορά: Αθαν. Μπεϊνάς)

    Ο "φίτσιος", όπως τον περιγράφει ο Μιλτ. Κουβαράς στις σημειώσεις του, απαιτούσε μια πλακαρή και κατά το δυνατόν στρόγγυλη πέτρα (τη σ'μάδα, όπως λέγεται), μια κεραμίδα, μια γραμμή στο έδαφος και φυσικά "παράδες". Οι "παίχτες" αρχικά καθόριζαν τη σειρά που θα είχαν στο παιχνίδι. Ο συνήθης τρόπος διέτασσε να "ρίξουν σ΄μαδες" όλοι, από τη γραμμή προς την κεραμίδα-φίτσιο. Ανάλογα με την εγγύτητα της σ'μάδας στο φίτσιο ήταν και η σειρά ριξίματος στο κανονικό, πια, παιχνίδι. ΄Ετσι, πάνω στην  κεραμίδα τοποθετούνταν πλέον το συμφωνημένο ποσό των χρημάτων. Με τη σ'μάδα του ο κάθε "χειριστής" επεδίωκε να σημαδέψει και να γκρεμίσει τα χρήματα από την κεραμίδα, ρίχνοντας από τη γραμμή, με τη σειρά που είχε καθοριστεί πιο πριν, με τη διαδικασία που περιγράψαμε . Όποιος κατάφερνε νε γκρεμίσει το φίτσιο έπαιρνε και τα χρήματα. 

Το παλιό Σχολείο.

    Αργότερα, βέβαια, ο φίτσιος εγκαταλείφθηκε και έδωσε τη θέση του σε παιχνίδια πιο μεγαλίστικα. Έτσι, κάτω από το νάρθηκα της Παναγιάς ή στη σκάλα στο παλιό Σχολείο, μέσα σε κουτιά (αντί για το τραπέζι με το "λουρί" των μεγάλων) και υπό το φως των κεριών και με αρκετό κρύο, βροχή ή και χιόνι, υλοποιούνταν το έθιμο από τους μικρότερους. 

Εγώφυλλο από το περιοδικό "Σεραφίνο".

    Βέβαια, και την υπόλοιπη χρονιά (κατά μάνα-κατά κύρη), δεν έλειπε η εξάσκηση του σπορ, με αντικείμενο αυτή τη φορά περιοδικά, τα λεγόμενα "βιβλία", αντί χρημάτων. Τα στέκια πιο πολλά και ποικίλα, από τη σκάλα του Σπύρου Ρήγα και το "Κλώσμα" μέχρι το παλιό Σχολειό κ.α.. Σε ένα ιδιότυπο χρηματιστήριο, καθορίζονταν η αξία του κάθε περιοδικού, ανάλογα με την αναγνωσιμότητά του και την αρχική τιμή πώλησής του. Έτσι, ένα "Μπλεκ" των 7 δραχμών , έπιανε 5 (άτυπες μονάδες συναλλαγής), ένα "Όμπραξ" των 12 δραχμών επίανε 2 και ένα π.χ. "Σεραφίνο των 15 δραχμών έπιανε 2. Το παιχνίδι παίζονταν με τράπουλα (Πλακάκια, Εικοσιένα και σπανιότερα Τριανταένα) ή με "Πάρτα-Όλα".

Εξώφυλλο από το περιοδικό "Μπλεκ".

    Οι των πάνω γειτονιών "Γκορτσιά" και "Πατσιούκα" ή "Γιδαριά" ήταν οι πιο δυναμικοί και μανιώδεις παίκτες, με πολλούς να έχουν κάνει μεγάλη "περιουσία" σε περιοδικά, ενώ οι "Αγι'ν'κολίσιοι" και κάτω δεν πολυασχολούνταν.    

Πρωτοχρονιά.


Το αμίλητο νερό.


    Πριν ακόμα ξημερώσει η Πρωτοχρονιά, οι γυναίκες "κινούσαν" για τη βρύση (τότε η μοναδική κοινόχρηστη βρύση ήταν η "Τρανή Βρύση", στην ομώνυμη πλατεΐτσα), να φέρουν το αμίλητο νερό. Τουτέστιν, στην πορεία από και προς τη βρύση δεν έπρεπε να μιλήσουν σε κανέναν. Το νερό αυτό που έφερναν στο σπίτι, το "αμίλητο" νερό είχε θαυματουργικές ιδιότητες. Βέβαια, πριν να γεμίσει η στάμνα, έπρεπε στη βρύση να ριχθούν στη βρύση λίγα απ' όλα τα γεννήματα του σπιτιού: μήλα, σύκα, καρύδια, στάρι κ.λπ., αλλά και να αλοιφθεί η βρύση με βούτυρο, έτσι ώστε τη νέα χρονιά τα αγαθά να είναι αστείρευτα στο σπίτι, σαν της βρύσης το νερό.  

Η τρανή βρύση, όπως ήταν παλιά. Η πρωτότυπη φωτογραφία, κτήμα του Λεωνίδα (Λάκη) Αδαμούλη, χάθηκε σε κάποιο φωτογραφείο της Λάρισας, όταν στάλθηκε για επιδιόρθωση. (Προσφορά: Λεων. Αδαμούλης).   

Τα πλιά και το ποδαρικό.


    Ο πρώτος επισκέπτης του χρόνου είναι αυτός που καθορίζει την καλή ή κακή χρονιά. Αν αυτός είναι τυχερός η χρονιά θα πάει καλά και το αντίθετο. Κι αυτό γιατί ο πρώτος ξένος που διαβαίνει το κατώφλι του σπιτιού, είναι κι αυτός που "βγάν' πλιά" στο σπίτι. Συνοπτικά το έθιμο αυτό έχει ως εξής:
    Η νοικοκυρά δίνει στον επισκέπτη χοντρό αλάτι. Αυτός το ρίχνει σιγά-σιγά στο μπούχαρη (=τζάκι) και αναφωνεί σε κάθε ριξιά τους τελετουργικούς στίχους: "Καλημέρα, καλή χρουνιά, χρόνια πολλά! Ιδώ γειά (= υγεία), ιδώ χαρά, ιδώ απ' ούλα τα καλά! Όξου οι ψύλ' μι τα πουντίκια, μέσα η Μαρτ'ς μι τ' χιλιδόνα". Κατά τους κρότους του αλατιού που καίγεται στο τζάκι, εξάγεται και το συμπέρασμα για το αν οι ευχές θα πιάσουν τόπο.  
    Από το έθιμο αυτό επικράτησε να λέμε για τον γρουσούζη και κακότυχο: "Να σι βγαλ' πλια τ'ν Προυτουχρουνιά!". Βέβαια, σήμερα το έθιμο τείνει να εκλείψει, αφού για πολλά χρόνια τα τζάκια είχαν παροπλιστεί κι έτσι υπέπεσε για πολύ καιρό σε αχρηστία, οπότε και ξεχάστηκε.

Η τρανή βρύση σήμερα.

Η βασιλόπιτα.



    Ένα άλλο ιδιάιτερο έθιμο είναι η βασιλόπιτα στη Μελίβοια, τόσο για την κατασκευή της (είναι πίτα με ρύζι και κρέας), όσο και για αυτά που περιέχει, εκτός από τον "παρά" (=νόμισμα). Έτσι η νοικοκυρά τοποθετεί στη βασιλόπιτα, εκτός από το νόμισμα και κλαδί ελιάς, κλαδί κληματαριάς, άχυρο κ.λπ.. Ανάλογα με το τι θα βρει το κάθε μέλος της οικογένειας στο κομμάτι που του αναλογεί, θα έχει, κατά μερικούς την εύνοια στον τομέα αυτό, κατ' άλλους θα έχει την υποχρέωση να ασχοληθεί με περισσότερο ζήλο και δύναμη μ' αυτό. 
    Π.χ. αν κάποιος βρει κλαδί ελιάς, σημαίνει κατά την πρώτη εκδοχή, ότι στον τομέα της ελαιοκαλλιέργειας θα έχει σημαντική εύνοια, κατά τη δεύτερη εκδοχή, ότι θα πρέπει να ρίξει αυτός, περισσότερο από τα άλλα μέλη της οικογένειας, την προσοχή τους στους ελαιώνες. Κοινός παρονομαστής και στις δύο εκδοχές, ότι θα έχει να ωφεληθεί από τον "τομέα" του. Στα παλιότερα χρόνια, όταν οι οικογένειες ήταν πολυπληθέστερες, το έθιμο, μάλλον, έκανε έναν άτυπο καταμερισμό εργασιών, αφ' υψηλού, χωρίς καβγάδες και έριδες.    

Σχολική γιορτή από το Δημοτικό Σχολείο Μελίβοιας. Στο βάθος ο Βάιος Τσίνας. Άη Βασίλης ο Χρήστος Ρήγας. (Προσφορά: Χρήστ. Ρήγας).